دیدار از آرامگاه دو کمال
راه تهران - تبریز از وادی ها و دره هاو تپه های شمال ایران عبور می کند
از تهران تا تبریز بیش از 700 کیلومتر راه است و طی کردن این راه با ماشین بسیار خسته کننده است. ولی شاید همین آرزوی زیارت مقبره کمال خجندی که سالها در دل می پروریدم، باعث شد که خستگی این راه را اصلا احساس نکنم.
من و دو تن از پیوندانم با خودرو یک دوست ایرانیم صبح بروقت عزم سفر تبریز کردیم و پس از عبور از وادیها و دره ها و تپه های شمال ایران بعد از ظهر به شهر کمال رسیدیم. برای بسیاری از تاجیکان تبریز شهر کمال محسوب می شود.
این شاعر غزل سرا که در قرن 14 زیسته است، اصلا در خجند، در شمال تاجیکستان متولد شده و در تبریز، در شمال ایران، فوت کرده است.
"مستقیم، دست راست..."
باغ کمال در محله بیلانکوه تبریز در قسمت قدیمی این شهر واقع است
وقتی که به تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی ایران، وارد شدیم، از راننده های تاکسیها و ساکنان محل "باغ کمال" را سراغ می کردیم، می گفت "مستقیم، دست راست..."
در نهایت تصمیم گرفتیم که تاکسی کرایه کنیم و از عقبش خودرو ما نیز روان شد. "باغ کمال" در محله بیلانکوه تبریز، در قسمت قدیمی این شهر واقع است.
بعد از ورود از دروازه این مجتمع با یدالله شکیب، نگهبان "باغ کمال" روبرو شدیم. وی گفت که از چند سال پیش به این سو این مکان "دانشگاه دو کمال" و یا "مرکز آموزش نگارگری" عنوان گرفته است.
در این جا مقبره دو کمال، کمال خجندی، شاعر غزلسرا و کمال الدین بهزاد، نقاش معروف قرار دارد
چرا "دو کمال"؟ در اینجا مقبره دو کمال - کمال خجندی، شاعر غزل سرا و کمال الدین بهزاد، نقاش معروف قرنهای 15 و 16 واقع است. نگهبان "باغ دو کمال" گفت که دو سال پیش سنگهای مزار هم کمال خجندی و هم کمال الدین بهزاد برای بازسازی گرفته شده و تا حال آماده نشده اند.
مکتب نگارگری
به گفته آقای شکیب، بعد از آن که "باغ کمال" در سال 1998 به فهرست آثار ملی ایران شامل شد، هم اکنون در این مکان اجرای طرح توسعه "باغ کمال" از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی ادامه دارد.
چند تن از کارگران مشغول بازسازی ساختمال اطراف مقبره بودند. در قسمتی دیگر از "باغ کمال" مصالح ساختمانی ذخیره شده بود.
در قسمت دیگری از این مکان اتاقهای درسی "مرکز آموزش نگاره ای" را می توان دید. ولی چون سفر ما به تبریز روز جمعه که در ایران تعطیل است، صورت گرفت، شاگردان و استادان اینجا حضور نداشتند.
بنای مقبره تقریبا در وسط محوطه باغ قرار گرفته است و در ورودی این بنا در قسمت شمالی باغ واقع است. پس از پایین رفتن از پله ها می توان به درون مقبره راه یافت."
"وا غریبی، واغریب..."
وقتی از پله ها وارد مقبره شدم، هیجانی تن و روانم را فرا گرفته بود، ولی از دیدن پاره ای آشغال که شاید زایرین روی پلکانها گذاشته بودند، ناراحت شدم. این هم برای من غیر چشمداشت بود که بالای دو سنگ مزار کمال خجندی و کمال الدین بهزاد اسم آنها را نیافتم، چون معمولا اسم افراد معروف در سنگ مزار آنها ثبت می شود.
هنگامی که در کنار مرقد کمال خجندی نشستم، پاره ای از این غزل وی به یادم آمد که بایمحمد نیازی، خواننده معروف تاجیک به سبک مقام سروده بود: "در غریبی جان به سختی می دهد مسکین کمال، وا غریبی، وا غریبی، وا غریبا، وا غریب..."
آقای شکیب، شاید احساسات من را پی برد که گفت همه ساله حدود 50-60 نفر از شهروندان تاجیکستان، یعنی همشهریان کمال، به زیارت این مکان می آیند.
یادم آمد که سالی پیش یک مسئول سفارت ایران در تاجیکستان در همایشی در باره کمال خجندی پیشنهاد کرده بود که میان شهرهای خجند و تبریز یک مسیر تازه هوایی ایجاد شود، تا هموطنان این شاعر بزرگ بتوانند به آسانی مقبره او را زیارت کنند.
بازسازی مقبره
آقای شکیب می گوید همه ساله 50 - 60 نفر همشهریان کمال از تاجیکستان به زیارت این مکان می آیند
ضمنا، تبریز از مراکز صنعتی و تجارتی ایران محسوب می شود که در منطقه ای هم مرز با ترکیه واقع است. شاید به همین دلیل برخی از تاجران تاجیک می گویند که علاقه دارند در کنار فعالیتهای تجارتی مقبره کمال خجندی را نیز زیارت کنند.
وقتی صحبت از بازرگانهای تاجیک مطرح شد، این سوال به ذهنم آمد که چرا سرمایه داران تاجیک و یا دولت تاجیکستان نمی توانند در بازسازی "باغ کمال" سهم گذارند؟ چون ما در محافل مختلف از اشعار کمال زیاد می خوانیم و او را جزو افتخارات ملی خود می دانیم!
یدالله شکیب گفت که کلیه مخارج بازسازی این باغ را دولت ایران به عهده دارد و در پاسخ به این سوال که آیا از جانب تاجیکستان نیز در این زمینه کمکی ارائه شده است، وی اظهار بی اطلاعی کرد.
آقای شکیب گفت که "باغ کمال" تنها محل دفن کمال خجندی نیست، در این مکان جمع بزرگی از شعرا، عرفا و اهل هنر و فرهنگ ایران زمین دفن شده اند. از جمله این افراد نظام الدین سلطان محمد نقاش، استاد سلطان محمود مجلد، مولانای توسی و مولانا مشرب شیروانی و دیگران هستند که اکنون از قبرهای آنان اثری نیست.
باغ دو کمال
در باره وجه نام این مکان و چگونگی پیدایش آن در منابع تاریخی آمده است که "شیخ کمال الدین مسعود خجندی پس از آنکه زادگاه خود، شهر خجند را به عزم زیارت مکه معظمه ترک گفت، در بازگشت از سفر حج در شهر تبریز ماندگار شد."
در این باغ در دوره صفوی ها کمال الدین بهزاد نیز به خاک سپرده شد
"حضور کمال در تبریز با زمان حکومت آل جلایری مقارن بود و سلطان حسین جلایری از ارادتمندان کمال خجندی محسوب می شد. به این دلیل، وی در مرحله بیلانکوه باغچه ای را به شیخ هدیه کرد و در آنجا خانقاهی برای کمال بنا نمود و از این زمان باغ مذکور به "باغ کمال" مشهور شد."
کمال الدین مسعود خجندی پس از وفات تقریبا در اول قرن 15 در همان خانقاهی که در باغش قرار داشت، به خاک سپرده شد. پس از خاکسپاری کمال خجندی در این باغ در دوره صفویها کمال الدین بهزاد نیز مدفون شد.
به گفته یدالله شکیب، "باغ کمال" تا زمانی که انجمن آثار ملی ایران نسبت به ساماندهی این باغ و مقبره اقدام نکرد،به گورستانی متروکه بدل شده بود. طبق نتیجه گیری این انجمن، حالا در اینجا تنها مقبره دو نفر، کمال خجندی و کمال الدین بهزاد باقی مانده است.
اینقدرا هم دانشگاهش بد نیست باغش که خیلی باصفاست درسته که بعضی دیواراش هنوز کامل نشده ولیکن مکان آرامش بخش و زیبایی هست. تازگیا که سر زدیم همه باغچه هاشو گلکاری کرده بودن و همه جا تمیز بود